هویت ناشناس و اسم مستعار

منطق و رویکرد چند روز پیش آقای حسام‌الدین آشنا (مشاور حسن روحانی در امور فرهنگی) در برخورد با برخی از کاربران توییتر درباره نوشتن نظر با نام مستعار، بهانه‌ی خوبی شد تا چند خطی را درمورد موضوع نام مستعار «pseudonym» و ناشناسی «anonymity» بنویسم.

این موضوع باعث واکنش جدی برخی از کاربران توییتر شد! اینجا و اینجا

نام مستعار

در کتاب‌های مختلف تفسیر واژگان و فرهنگ زبان، تعاریف گوناگونی برای نام مستعار نوشته شده است. شخصا ساده‌ترین و مناسب‌ترین تعریف را در فرهنگ فارسی معین خوانده‌ام.

تعریف نام مستعار در فرهنگ فارسی معین:

(اِ مِ مُ تِ) (اِ.) اسمی که شخص برای پنهان کردن هویت واقعی خود از آن استفاده می کند.

واژه‌ای که تا به امروز اغلب ما کم و بیش آن را شنیده‌ایم و تا حدودی با کاربردهای آن آشنا هستیم و شاید هر کدام از ما هم یک یا چندبار از آن استفاده کرده‌ باشیم. اما دانستن لزوم استفاده از نام مستعار، آثار مختلف آن در زندگی کنونی و آینده‌ی افراد، شاید برای برخی از خوانندگان این مطلب جالب باشد.

انواع گوناگون نام مستعار و کاربردهای آن

۱) نام قلمی:

نام قلمی «pen names» یا اسم ادبی نویسنده که آن را کنیه یا تخلص «nom de plume» نیز می‌گویند، یک نوع نام مستعار بوده که گاهی اوقات به گونه‌ی خاصی از نام واقعی نویسنده نیز اشاره دارد و توسط نویسنده و حتی در مواردی توسط ناشر انتخاب می‌شود.

انگیزه‌های مختلفی در اینباره وجود دارد که در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنم.

• برای مثال برخی از نویسندگان زن در قرن ۱۹ از نام قلمی مردانه استفاده می‌کردند، این در حالی است رمان‌نویسان عاشقانه‌ی قرن بیست و بیست و یکم، مردانی هستند که از نام قلمی زنانه استفاده می‌کنند! انگیزه‌ی استفاده از نام مستعار در این دو دوره نمایانگر رویکرد جوامع نسبت به جنسیت، شغل و گرایش نویسنده‌ها است (برداشت و تعبیر شخصی).

• در کتاب‌هایی با محتوای جاسوسی، جرم و جنایت، افشاگری و حتی داستان‌های شهوانی و سکسی، نویسندگان برای حفظ امنیت جانی و اجتماعی خودشان در جوامع مختلف از گزند آسیب‌های گوناگون، از نام مستعار استفاده می‌کنند.

• موضوع جالبی که حین نوشتن این مطلب متوجه آن شدم این است که فارغ از اسامی مستعار نویسندگان معروف ایرانی، علی خامنه‌ای «رهبر ایران» نیز در اواخر سال ۱۳۵۴ مخفیانه کتاب «طرح کلی اندیشه‌ی اسلامی در قرآن» را با نام مستعار سیدعلی حسینی منتشر کرده است که انگیزه‌ی این کار مسلما حفظ امنیت و در امان ماندن از زندان بوده 😏 همانطور که بسیاری از نویسندگان و شعرای ایرانی به اقتضای شرایط در دوره‌های مختلف و این روزها (!) این کار را انجام می‌دهند.

۲) نام هنری:

نام مستعار در دنیای هنر نیز بسیار رواج دارد. از هنرپیشگان تئاتر و سینما تا مشاهیر دنیای موسیقی، شعر و بسیاری دیگر از هنرمندان نیز عموما از نام‌های هنری و تخلص‌های گوناگون استفاده می‌کنند.

ا.بامداد «احمد شاملو»، م.امید «مهدی اخوان ثالث»، ه.الف سایه «هوشنگ ابتهاج»، سیاوش بیدگانی «محمدرضا شجریان»، هایده «معصومه دده‌بالا»، گوگوش «فائقه آتشین» و... اینها تنها گوشه‌ای از اسامی مستعار هنرمندان مشهور ایرانی است.

۳) نام شغلی:

نوع دیگر نام مستعار، مربوط به استفاده از اسامی مستعار در کسب و کارها است. غالبا افراد در گروه‌ها، سازمان‌ها و مشاغل مختلف، برای مخفی نگه داشتن هویت واقعی، با استفاده اسم مستعار اقدام به فعالیت رسمی و جدی می‌کنند. موردی که در فعالیت‌های سیاسی، امنیتی، نظامی و حتی در فعالیت‌های غیرقانونی نیز می‌توان به وضوح به وجود و استفاده از آن اشاره کرد!

برای مثال از رابرت مک فارلین مشاور سابق امنیت ملی کاخ سفید با نام مستعار «شون دولین» که با پاسپورت ایرلندی به تهران سفر کرد و روح‌الله حسینیان با نام مستعار «خسرو خوبان» در دستگاه اطلاعاتی ایران تا ویكتور لوستیگ یکی از معروف‌ترین کلاهبرداران جهان با ده‌ها نام مستعار که زمانی تصمیم گرفت برج ایفل را بفروشد!

شاید یکی از قابل توجه‌ترین کاربردهای اسامی مستعار، مربوط به اسم جنگی «Noms de guerre» باشد. نام مستعار یک شخص که توسط گروه یا سازمان او قابل شناسایی بوده و تاریخچه‌ی آن مربوط به چند صد سال پیش و کاربرد آن برای شناسایی و رده‌بندی سربازان در ارتش فرانسه باز می‌گردد. بعد از آن این کار در زمان جنگ جهانی دوم و پس از آن توسط واحدهای مختلف نظامی و شبه‌نظامی دیگر نظیر مبارزان مقاومت، چریک‌ها و حتی سازمان‌های تروریستی مثل مجاهدین خلق ایران نیز به کرات استفاده شد.

۴) نام مجازی:

در دنیای دیجیتال نیز مشابه دنیای واقعی، افراد بنا به دلایل مختلف برای حفظ آزادی، امنیت و حفظ حریم خصوصی خودشان، به مرور زمان به استفاده از اسم مستعار و ناشناس نگه داشتن هویت‌ واقعی روی آورده‌اند. به ویژه کاربران اینترنت ایرانی و برخی از کشورها که به اقتضای شرایط اجتماعی، سیاسی و امنیتی از ثبات و آزادی کمتری برخوردار هستند.

ناشناس ماندن در محیط اینترنت، غیرقابل شناسایی و ردیابی بودن، این روزها یکی از مباحث داغ امنیت سایبری بوده که بسیاری از فعالان و سازمان‌ها آن را حق طبیعی کاربران اینترنت می‌دانند و برای محقق ساختن حقوق قانونی مرتبط با آن، به صورت جدی تلاش می‌کنند. در همین راستا برخی از شرکت‌ها و سرویس‌های اینترنتی در تبعیت از این حق طبیعی، موافقت رسمی خودشان را برای استفاده از نام مستعار در مفاد قانونی وب‌سایت‌هایشان منتشر کرده‌اند.

برای مثال شبکه اجتماعی توییتر برای ایجاد حساب و استفاده از خدمات تحت پوشش خود، اینگونه نوشته است:

به زبان ساده یعنی: شما هم می توانید از نام واقعی خود یا یک نام مستعار استفاده کنید (هرچه می‌پسندید)

هویت ناشناس

در نگاه کلی به نام مستعار با ناشناس نگه داشتن هویت، می‌توان اینگونه بیان کرد که این امر جزء حقوق اولیه و آزادی‌های افراد بوده و برای مدیریت فعالیت‌ها و کنترل تبعات گوناگون در اغلب موارد تا به امروز مورد توجه قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در خصوص ناشناسی هویت مطرح می‌شود، اثرات روانی پس از فعالیت‌ها و اظهار نظرها است (آزادی بیان و آزادی پس از بیان).

مسئله‌ای که باعث می‌شود افراد بدون هیچ دغدغه و ترسی از خطرات فیزیکی، مالی، حقوقی و حتی بدون هیچ نگرانی از آزار اجتماعی یا خانوادگی، عقاید و نظرات خودشان را در فضاهای مختلف اظهار و منتشر کنند.

آنچه واضح است بسیاری از افراد در فضای اینترنت به واسطه‌ی مشخص شدن هویت واقعی، نظیر نام، نام خانوادگی، نام پدر و ویژگی‌های دیگر که اشخاص با آن‌ها شناخته می‌شوند، تمام آزادی‌های خود را از دست می‌دهند و باید اذعان کرد که این موضوع می‌تواند تاثیرات بسیار جدی و سنگینی را در زندگی آن‌ها به بار آورد.

در کنار تمام کاربردهای خوب نام مستعار برای آزادی و امنیت افراد، نگرانی و ترس سوءاستفاده از ناشناسی، مانند مزاحمان اینترنتی، ترول‌های مجازی و... موضوعی است که نیاز به بحث مفصل‌تری دارد و شاید در آینده و فرصت بهتری به آن بپردازم.

متاسفانه در پایان باید یادآور شوم که برای آن دسته از افراد که تفاوت Anonymous Identity (هویت ناشناس) و Fake Identity (هویت جعلی) را نمی‌دانند، خواندن این مطلب توصیه نمی‌شود.